BASKI, KUTUPLAŞMA VE YALAN HABER KISKACINDA BAĞIMSIZ MEDYA EKOSİSTEMİ

Bağımsız bir medyanın olmazsa olmazı ne sadece yasal bir çerçevedir, ne de medya mülkiyeti, iş güvencesi, demokratik yönetişim yapısı veya ülkedeki ifade özgürlüğü iklimidir. Bağımsız ve güvenilir bir adalet sistemi başta olmak üzere, bütün bunlar ve saymadığım birçok öge, bağımsız bir medya ortamının varlığı ve sürdürülmesi için gerekli ekosistemin göz ardı edilemeyecek hayati bileşenleridir.

İfade özgürlüğü ve onun temel bileşeni olan basın özgürlüğü, demokratik bir toplum için gereklidir. Medya özgürlüğünü kısıtlamak ve gazetecilerin mesleki ve bireysel fikri haklarını ihlal etmek, medyanın gerçeği yaymadaki rolünü zayıflatmakla kalmaz, aynı zamanda işleyen bir demokratik sistemin temel ilkelerine de ölümcül darbe vurur. Özgür ve bağımsız medya, temsili demokrasiyi pekiştiren iyi ve şeffaf yönetişimde kilit bir rol oynamaktadır. Ulusal ve uluslararası meselelerin eksileri ve artıları dahil tüm boyutlarıyla, adalet ve nesnellik içinde sunulduğu çoğulcu bir medya ortamının varlığı sayesinde, insanlar iyi bilgilendirilmiş görüşler geliştirebilir ve bunu sandığa “bilinçli oy” olarak yansıtabilir. Bilgiye erişim hakkından yoksun bir vatandaş kendi iradesini kullanamaz; bu da temsili demokrasinin açık ihlalidir. Eleştirmenler susturulduğunda veya medya eleştirmenlerin görüşlerinden ve olayların alternatif yorumlarından kaçınmaya zorlandığında, haberler iktidardakilerin propagandasına indirgenir ve demokrasi tehlikeye girer. Basın özgürlüğünün kısıtlanması anayasal haber alma hakkının ortadan kaldırılmasından başka bir şey değildir, kamu yararına ve temel insan haklarına aykırıdır.

Bununla birlikte son derece siyasallaşmış medya sahipliği yapısı ve monolitik ve otoriter siyasi yönetimin neden olduğu genel korku örtüsü sayesinde, yasalarca yasaklanmış olmasına rağmen sansür ve otosansür, günümüz Türkiye'sindeki gazeteciler için maalesef aşağılık bir gerçeklik haline geldi. Medya kuruluşlarına ve gazetecilerin çalışmalarına getirilen kısıtlamalar kabul edilemez; bu eylemler herhangi bir demokrasinin doğasına ve temel ilkelerine aykırıdır.

Ne yazık ki, söylendiği gibi, demokrasi çok pahalı bir yönetim aracıdır. Birçok insan, bir ülkede kişi başına düşen gelir 10.000 Euro'nun altında kalmaya devam ederse, müdahaleler ve otokratik yönetim tehdidi olmadan demokratik yönetişime ulaşmanın imkansız olmasa da çok zor olduğunu savunmaktadır. Söylemeye gerek yok, bir ülkenin ekonomisinin genel durumu, reklamlardan ve abonelerden elde edilen gelire bağlı medyanın bağımsızlığı açısından da önemlidir. Türkiye'de dini dernekler ve vakıflar dışında sponsorluk geleneği neredeyse olmadığı gibi, aynı zamanda aboneliğin de neredeyse hiç olmadığı acı bir gerçek. Dahası, gerek kamu, gerekse özel sektörde, ülke ekonomisi her krize girdiğinde ilk yapılacak iş olarak reklam ve gazete aboneliklerini kesme yönünde güçlü bir eğilim eskiden beri olagelmiştir.

Öte yandan, birçok tarihsel nedenden ve fobiden dolayı, yabancı fonlar veya ülke dışı kaynaklardan medyaya yapılan desteklere karşı da bir alerji vardır. Şeffaflık ve açıklık, fobilerin yanı sıra yabancı finansman suçlamalarının üstesinden gelmenin yolları olabilir. Bu konunun siyasi manipülasyonu bazı tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Hükümet ve hükümet yanlısı medya tarafından alenen hedef alınan dış yardım alan gazetecilerin ve medya kuruluşlarının sadece şeytanlaştırılmaları ve fiziksel saldırıya uğramaması bir tesellidir. Ancak elbette Hrant Dink davası ve benzeri diğer örnekler, özellikle hükümet veya aşırı milliyetçi gruplar tarafından açıkça hedef alınan insanların karşı karşıya kalabilecekleri tehlikenin boyutunu açıkça göstermektedir.

Önde gelen şahsiyetlerin, yerli ve yabancı STK'ların sıkı dayanışması ve uluslararası toplumun desteği şüphesiz bu tür tehditlerin hafifletilmesine ve caydırılmasına yardımcı olacaktır. Bu fonlar hem halkı bilgilendirmek hem de halkın ülke ve dünya meselelerini incelemesini kolaylaştırmak için alternatif anlatıların ve seslerin ortaya çıkabilmesini sağlamada çok önemli bir rol oynamaktadır.

Genellikle ifade ve medya özgürlüğünün mevzuat yoluyla veya ilerici yasalar çıkararak geliştirilebileceğine inanılmaktadır. Ancak asıl önemli olan bir metnin içeriği değil, böyle bir metnin nasıl algılandığıdır, ondan da önemlisi nasıl uygulandığıdır. "Basın bağımsızdır ve sansürlenemez" demek, ülkeyi yöneten zihniyet bu ilkeye son ek veya önek olarak yer veriyorsa, ulusal güvenlik, ulusun refahı veya ulusal çıkarlar gibi muğlak terimler ekliyorsa esasında çok fazla bir şey ifade etmez. Bu tür öneklerin hepsi kulaklara oldukça asil gelebilir, ancak açıkça özgür medyayı yok eden içeriği de görülmelidir.

Yaşama hakkı, yokluğunda diğerlerinin anlamsızlaştığı tüm hakların temeli olduğundan, özgür bir medya için bağımsız kararları uygulama yeteneğine sahip özgür bir adalet sistemi bir ihtiyaçtır. Son on yıllarda gerçekleştirilen tüm reformlara rağmen, siyasi manipülasyona son vermek için Türk adalet sistemi hala acil bir reforma ihtiyaç duymaktadır. Siyasi veya dini ideolojinin veya bir siyasi partinin vesayeti, özgür ve adil adalet için zararlı olduğu ülkemiz yakın geçmişinde canlı bir şekilde kanıtlanmıştır.

Açıkçası, bağımsız ve adil bir yasal ortamın eksikliği veya sakatlığı özellikle medya bağımsızlığı ve etkinliği üzerinde olumlu bir etkisi olabilir: haber toplama; içeriğe dayalı düzenleme (örneğin yayın öncesi inceleme sansürü, pazara giriş veya reklam alabilme akreditasyon koşulları ve gazetecilik özgürlüklerinin kötüye kullanılması önyargısıyla ve muğlak ifadelerle yayın veya gelir mağduriyetleri); içerikten bağımsız düzenleme (editoryal içeriği hedeflemeyen ancak dolaylı olarak etkileyebilecek yasalar); ve gazetecilerin iş güvencesinin ve fiziksel güvenliğinin korunması.

Yasal çerçeve

Türk medyasını kapsayan mevcut yasal çerçeve iki küme halinde incelenebilir. İlk küme, Basın Kanunu, İş Kanunu ve Basın İlan Kurumu (BİK), Radyo ve Televizyon Üst Kurulu'nun (RTÜK) oluşumu ve işlevlerine ilişkin kanunlar sepeti ile ticaret, internet iletişimi, telsiz yönetimi ve benzeri kanunlardaki çeşitli maddeleri içeren bir dizi yasal mevzuattır. Mevcut yasalar ya çok eski, eksik ya da o kadar belirsizdir ki, ülkenin siyasi yönetiminin "algısı" veya "niyeti" ne olursa olsun, sağlıklı bir yaklaşımla revizyona acil bir ihtiyaç vardır. Gazeteciler Cemiyeti ve Türkiye Gazeteciler Sendikası, sosyal medya ve online gazeteciliği de kapsayan yeni bir medya yasası üzerinde uzun süredir çalışmaktadır. Hükümetin de, ayrıca, ülkenin herhangi bir büyük medya STK'sına danışmadan yeni bir basın yasası hazırladığı bildirilmektedir.

Çok dikkat edilmesi gereken ikinci küme, BİK, RTÜK gibi kuruluşların ve ülkedeki hükümet yanlısı ve karşıtı kutuplaşmanın genişlemesine büyük katkı sağlayan diğer devlet kurumlarının uygulamalarıyla ilgilidir. Açıkçası, medya herhangi bir hükümetin veya siyasi partinin lehine veya aleyhine olmamalı ve objektif haber ilkesine sadık kalmalıdır. Oysa günümüz Türkiye'sinde, medya ortamına kısa bir genel bakış bile, "serbest meslek sahibi" veya "serbest" gazetecilerin – ki bu aslında "Yeni Medya" olarak tanımlanabilir – ülkenin hem yazılı hem de görsel-işitsel medya sektörlerinde giderek daha fazla dışlandığını açıkça göstermektedir. Özgün ve bağımsız haberden uzaklaşma, hükümeti veya patronunu mutlu edecek içeriğe odaklanma ise medya kuruluşlarının propaganda araçları haline gelmesine, gazetecileri "propagandacı" konumuna düşürmesine ve indirgemesine neden oldu.

Gazeteciler Cemiyeti’nin AB desteği ile yürüttüğü Demokrasi için Medya (M4D) Medya İzleme Raporu 2021'in yoğun çalışması, hükümetin ve kurumlarının eleştirel medyayı ve muhalifleri tüm finansal yeteneklerden hadım etme yönündeki çabalarını canlı bir şekilde göstermektedir. Örneğin 2021 yılında RTÜK, 80'i Halk TV, Tele 1, KRT, Fox TV ve Habertürk gibi hükümete karşı eleştirel duruşunu sürdüren televizyon kanallarına olmak üzere toplam 103 ceza verdi. 2021 yılında bu kanallara toplam 23 milyon 743 bin lira para cezası verildi.

BİK ise gazetelere toplam 639 gün ilan yasağı getirdi. Bu reklam yasaklarının çoğu eleştirel gazeteler Evrensel, BirGün, Cumhuriyet ve Sözcü'ye karşı alındı. BİK Yönetim Kurulu Toplantılarında ele alınan tüm davaların %44'ü resmi ilan yayınlama görevini yerine getirmeyen gazetelerin reklam kesme cezasına çarptırılması, %39'u ise Basın Etiği İlkeleri'ne ilişkin davalarla ilgiliydi. "Dava" perspektifinden bakıldığında, BİK'in iş yükünün %83'ü cezalandırmaya odaklanmıştır.

RTÜK ve BİK'in araştırma çıktıları ve yıllık ceza raporları karşılaştırıldığında, cezalandırılanların aynı zamanda kamu reklamlarından mahrum bırakılan medya kuruluşları olduğu ortaya çıktı. Medyadaki düzenleyici ve denetleyici kurumların yaptırımları ile kamu ve kamu bağlantılı kuruluşların reklam politikaları arasındaki benzerlik, kamu reklamlarının basın için hayati bir gelir kaynağı olduğuna dikkat çekilmesi, Türkiye'de medya üzerindeki çok yönlü güç kontrolünün açık bir kanıtı olarak düşünülmelidir.

Medya mülkiyeti ile ilgili yapısal sorunlara ek olarak, devlet denetleme kurumları tarafından uygulanan reklam yasakları veya ağır para cezaları, basılı ve görsel-işitsel medyanın finansmanını kısıtlamıştır. Bu, "yeni medyayı" ve sosyal medyayı nispeten özgür platformlar olarak vurgulamış ve Türkiye'de bağımsız haberciliği sürdürmenin tek yolu olarak serbest gazeteciliğin önemini vurgulamıştır. Ne yazık ki, RTÜK'ün WebTV ve video platformlarını "düzenleme" yetkisine sahip olmasıyla, hükümet politikalarının kısıtlayıcı ve "evcilleştirici" doğası bu alana da yayıldı. RTÜK'ün Deutsche Welle (DW), Voice of America (VOA) ve Euronews'in internet haberciliğine Türkiye'den devam etmeleri için verdiği kayıt emri hayata geçirilemedi. Yine de, tehdit sadece bozulmadan kalmakla kalmıyor, yakın gelecekte, şimdiye kadar beklendiği gibi, sahte haberlere karşı önlemler içermesi beklenen yeni bir sosyal medya yasasının Haziran ayında yürürlüğe girmesiyle hızlanacak gibi görünüyor.

Yeni yasa, hükümetin vurguladığı gibi yanlış bilgilendirme ve sahte haberlerin önlenmesine yardımcı olabilir mi, yoksa tüm eleştirel medya kuruluşlarına karşı yüce cezalar ve adli işlemler yoluyla ülkeye yerleştirilen korku perdesini daha da kalınlaştırmak için kullanılabilir mi?

Bağımsız medya ve serbest gazeteciler için destek şart

Bu nedenle, böyle bir iklimde, serbest gazeteciliği, bağımsız medyayı beslemenin, teşvik etmenin yollarını ve araçlarını bulmak için teknikler geliştirilmelidir. Bu tür çabalar elbette eğitimi, doğrudan yardımı içermeli, ancak daha da önemlisi, medya işçi sendikaları veya medya dernekleri olsun, örgütsel kapasiteleri pekiştirmek ve geliştirmek için teşvik edilmelidir. Bu doğrultuda Türkiye'nin önemli medya STK'larından oluşan bir "Medya Dayanışma Grubu" kurduk. Medya STK'larının sadece savunuculuk faaliyetlerini değil, aynı zamanda medya özgürlüğünü ihlal eden yürütme eylemlerinin yanı sıra yasalara karşı ortak eylemde bulunma konusundaki işbirlikçi çabalarını geliştirmeyi amaçlayan bu tür girişimlerin hayata geçirilmesinin hayati önem taşımaktadır. 2021 yılında Anayasa Mahkemesi ve Danıştay'da hükümetin medya sektörünü kısıtlayıcı zihniyetine göre şekillendirme girişimlerine karşı elde edilen başarılar, Türkiye'de özgür medyanın geleceği için bu tür ortak ve örgütlü çabaların varoluşsal önemini vurgulamaktadır.

Eğer bir ülkedeki yıllardır süren koşullar hukukun üstünlüğü anlayışının askıya alınmasına neden olmuşsa, o zaman evrensel adalet, hukuk, şeffaflık, hesap verebilirlik ve dolayısıyla demokratik yönetişim normları bir fantezi haline gelmiştir, özgür bir medyadan bahsetmek sadece bir yanılsama olabilir. Açıkçası, hukukun üstünlüğü açıklık ve erişilebilirlik, yasal normlar, idari bir adalet süreci, tarafsızlık ve nesnellik ve yargı desteğini içerir. Özgür ve bağımsız medyanın gelişimini kolaylaştırmak için erişilebilir ve şeffaf yasalara ihtiyaç vardır. Bununla birlikte, bir ülkenin anayasasında "Basın bağımsızdır ve sansürlenemez" yazmak, o ülkede mutlaka özgür bir medya olduğu anlamına gelmez. Bir ülkede ifade özgürlüğüne ve basın özgürlüğüne yönelik en büyük tehdit kötü yasalardan değil, yasaları keyfi olarak uygulayan idari eylemlerden, yürütme emirlerinden ve "düzenleyici kurumlar" tarafından yayınlanan genelgelerden kaynaklanmaktadır. Daha kötüsü, bütün bunlar kötüsü hukuk kavramına ve mevcut yasal çerçeveye aykırı olarak geliyorsa, hukukun üstünlüğü ve hesap verebilirlik kavramını beslemeye özellikle dikkat etmek zorunlu hale gelir.

Bunu söylemek üzücü ama maalesef Türkiye sözde Türk tarzı başkanlık sistemine geçtiğinden beri ülkede keyfilik ve hesap sorulamazlık olağan hale geldi. Tüm hükümetlerin onlarla dost bir medyaya sahip olmak istedikleri bir gerçektir, ancak medyanın görevi, yalnızca kamu pozisyonlarında bulunanların eylemlerini değil, aynı zamanda endüstrinin, iş dünyasının ve bu gruplar ile bürokrasi arasındaki olası kirli ilişkiler ağını incelemek için halkın bekçi köpeği olarak hareket etmektir. Özgür bir medya ortamının yaratılması için bağımsız ve etkili bir yargı şarttır.

Basın özgürlüğü halkın talebi olmalıdır

Genel ve yerel seçimlerde iradesini bilinçli oy şeklinde verebilmek için halkın yeterince bilgilendirilmeyi talep etmesi gerekir. Bu ihtiyacı ve demokratik gereksinimi takdir eden bir halk olmadan özgür ve bağımsız bir medyayı sürdürmek zordur. Eğitim, okuryazarlık, gelenek, finansal kapasite ve kamu talebinin hepsi bunda rol oynamaktadır. Bu nedenle, öncelikli görev, insanları ülkelerinin sözde normalliğinin sadece evrensel normlara aykırı veya tamamen ihlal ettiğinin değil, aynı zamanda bu normalliğin yerel yasal çerçeveyi de ciddi şekilde tehlikeye attığının farkına varmaları için kitlesel bir kampanyayı kurgulamak ve yürütmektir. Halk, etkili kitlesel eğitim kanalları aracılığıyla, devletin ve ülkeyi yöneten insanların hesap verebilirliğini talep etme hakları konusunda aydınlatılmalıdır. Örneğin, Türk kamuoyunun, ülke halkının refahı için özgür ve bağımsız bir medya talep etmenin önemli olduğuna dair bir anlayış ve algı geliştirmesini sağlayacak yollar ve araçlar bulunmalıdır.

Belirli ilkeleri içermesi ve özellikle "Gazeteci kimdir?" sorusuna cevap vermesi gereken gelişmiş bir yasal çerçeveye acil bir ihtiyaç vardır:

a- Gazeteci hayatını haber peşinde koşarak kazanan insandır. Yazılı, görsel-işitsel veya internet olsun, herhangi bir platformda haber yaymak; Ülkesinin ve dünyanın işleri hakkında kamuoyunu bilgilendirmek, gazeteci olarak kabul edilmelidir. Bu tanım daha ayrıntılı olarak açıklanabilir, ancak sınırlandırılamaz.

b- Gazeteci kimdir sorusunun cevabını devlet tarafından atanmış bir bürokrat ya da bir devlet kurumu veremez. Bir gazetecinin kim olduğuna ancak gazeteciler karar verebilir. Bu nedenle, gazeteciler için basın kartları, medya STK'ları veya medya temsilcilerinin mutlak çoğunluğu oluşturduğu ve ilgili devlet kurumunun ancak sekreterlik sorumluluklarını üstlenebileceği bir yapılanma tarafından üstlenilmelidir.

c- Gazetecilik suç değildir. Hiç kimse hiçbir şekilde haber yazması, haber yapması, yayması nedeniyle yargılanmamalı veya özgürlüğünden yoksun bırakılmamalıdır.

d- Tutuklama, ceza hukukunda ve ceza muhakemeleri usulleri kanununda altı çizildiği gibi bir istisna olmalıdır. Elbette gazeteciler de hukuk önünde hesap verebilirler.

e- Gazetecilerin iş güvencesi sağlanmalıdır. Medya sektöründe sendikaların örgütlenmesi, sendikalaşma yasalarla korunmalıdır. Örgütlü medya sektörü, artan mesleki dayanışma ve medya emekçilerini işverene ve siyasi otoriteye karşı destekleyen yasal bir çerçeve, objektif haberciliği sağlayacak ve böylece demokratik yönetişime katkıda bulunacaktır.

f- Ülkenin mevzuatı, yetkililerin önceden izni olmadan bir medya kuruluşunun başlatılabileceğinin altını çizse de, medya kuruluşlarının lisanslanmasının, yetkililerin öngörülen standartlara göre hareket etmesiyle açık, objektif ve adil olması gerektiği bir gerçektir. Yetkililerin keyfi davranmasını engelleyen tedbirler alınmalı veya gerekirse kanunla yasaklanmalıdır.

g- Medya kuruluşlarına dağıtılan kamu fonları yasalarla düzenlenmeli ve Türkiye'de son on yılda olduğu gibi siyasi manipülasyondan kaçınmak için önlemler alınmalıdır. Objektif kriterler getirilmelidir. Örneğin, BİK’in medyaya verdiği desteği eleştirel medyanın evcilleştirilmesi için bir araç olarak kullanmasına izin verilmemeli, ne de kamu fonlarının eleştirel yayın organlarından keyfi olarak kesilmesi, bu yayın organlarını hizaya çekmek, cezalandırmak için bir araç olarak işlev görmemelidir.

h- RTÜK dahil olmak üzere üst kurullarda reform yapılmalı ve üyeleri Meclis yerine medya meslek örgütleri tarafından seçilmelidir. Bu, RTÜK'ü hükümetin ve iktidar partisinin güçlü vesayeti altından kurtarmak için hayati bir konudur. Benzer şekilde RTÜK, hükümetin cezalandırıcı bir organı yerine düzenleyici bir organa dönüştürülmelidir.

i- Yeni medya veya internet medyası, sadece sorumlulukları ve yükümlülükleri tanımlamakla kalmayıp, aynı zamanda çalışanlar için hak ve sorumlulukları tanımlayan yasal bir çerçeve sağlamalıdır.

j- Basın kartlarının ülkenin idari organının siyasi gündemini sürdürmek için bu gücü keyfi olarak kullanan İletişim Başkanlığı'nın takdirine bağlı olarak verilmesi kabul edilemez. Daha kapsamlı, demokratik ve hesap verebilir bir süreç sağlayan yeni bir basın kartı yönetmeliği yürürlüğe konmalı ve mümkünse akreditasyonun dışlayıcı bir önlem olarak kullanılmamasını sağlamak için konu yasayla düzenlenmektedir.

k- Son olarak, medya alanında çalışan STK'lar ve sendikalar, gazetecilerin haklarının idari takdir yetkisine dayalı olarak kısıtlanmamasını sağlamak için özellikle toplumu hedef alan bilinçlendirme kampanyaları yürütmek olmalıdır.